вторник, 5 февраля 2008 г.

ЗАФИР УТ - СЛАВКО ЈАНЕВСКИ (ФРАГМЕНТ ОД РОМАНОТ “ЧУДОТВОРЦИ”)

Во близина на некоја река западно од Кукулино што невратно се стреми со поројна сила да се најде на она место на кое ќе стаса дури и со бавност на инсект, виден е необичен камен, до крајна мера измазнет и валчест како јајце. Од него можеби ќе се изведе животно од стари преданија: остри личунки на грбот, око на чело, нозе продолжени во живи и жилави ластари. Доколку еднаш во десет столетија, некоја река ќе го измени текот, на местото на кое се префрлила само за делче од ноќта, ќе остави таков камен. Барај, ќе го најдеш. Всушност, има секакви толкувања. Едно од нив е дека валчестиот облик е ларва на џиновски поткорник или тврдокрилец, пред чија челуст бегаат и човек и ѕвер. Проклетството ни со умните не се разминува, зашто згреши ли некој и го земе ли како зглавје, каменото јајце ќе му ја исмука топлината. Несреќниот потоа ќе е труп со душа. Според стари верувања, каменото јајце носи несреќа дури и кога некој ќе го допре само со рака, по што следат секакви непријатности: пченицата ќе му ја позобаат коњи вампири, овците преку ноќ ќе ги соголат до коски црви, во каците со вино ќе се намножат смртоносни габички. Кон тоа уште стотина тегоби.
Со малите радости и неостварени надежи, и преданијата станувале човечка судбина, нејзино тајно крвотечение. Преданијата биле и утеха и здеглавје на секоја заедница, сеедно дали некој ќе ја нарекол племе, народ или толпа на сонувачи.
Петмината натрапници што господареле со Еремија Сидор, го гонеле од татковата софра неговиот постар син Зафир Ут. И тој бил извртен како старецот, дури и повеќе. Немал никаков допир со врсниците, се плашел и од помладите, Нешто чудно се случувало под покривот на најбогатата куќа во Кукулино: се шекнал таткото, не останал зад него ни синот, постариот, Зафир Ут. Меѓутоа, натрапниците, велмошки бабуњосани од туѓа пијачка, и не се обидувале да го поврзат Зафировиот живот со каменото јајце, иако тој, доколку некој ќе го натерал, ќе откриел чуден настан за кој можело да се претпостави дека му се присенил, настан за кој понекогаш и поголем мајстор на раскажување не ќе можел да најде вистински зборови.
Зафир Ут немал повеќе од девет години кога нашол во сура суводолица големо и нескршливо јајце, под него испукана земја со скудни тревки, над него жолто небо, сурнак низ кој се просејува сончев прав. Јајцето, со розови жили и овде онде со по некоја дамка, пулсирало: допреш ли уво до неговата валчестост, се слуша шум и бавно отчукување на живо срце. Изненаден од совршениот облик на своето откритие, тој се обидел да го однесе од тоа место, да го дотркала до својата куќа. Попусто се мачел, бил мал и слаб. Возбуден од откритието, се вратил во селото и им раскажал на врсниците дека на тоа и тоа место, недалеку од Модра Спила, непозната птица оставила исполинско јајце, еден лакот, и уште еден, и пак уште еден во должина. Потоа открил дека е без чувство за болка и не плачел кога го намердале, зашто во суводолицата не нашле такво јајце, според описот толку големо што од него можела да се изведе змија долга дванаесет до тринаесет чекори или исто толку долг гуштер или птица што ќе можела да поклопи со крилја куќа. На тие што го мердале им ги заборавил имињата, најпосле тоа и не биле некои имиња за паметење - Коле Делев, Невен Цапко, Кирил Десовски, Џоџо Фаци, можеби и Дано Бучка, кој од кого побезначаен, со мала разлика што првиот умеел да пее со женски глас но така како да гребе со нешто по стакло, од што и козите се морничавеле.
Тој син на Еремија Сидор, во детството неизмерно гален од мајка му, раснел некако накосо, чиниш левиот дел на телото од половината нагоре му била од олово и го влечела секогаш на една страна. Пелтечел, малкумина разбирале што меле, а мелел такво брашно што и не вредело човек да се помачи и да го разбере. Сепак, уште од мал малку зборувал и малку му зборувале. Раснел, ларвената обвивка на детството ја оставил зад себе и се нашол пред загатка што со помош на трпелив граматик, ќе можела да се сведе на следното: големиот разум на вселената (или на Кукулико, сеедно) е составен од мозочните клетки на секој жив човек. Од загатката ќе произлегло прашање: како тоа тогаш едно такво единство да создава толку недоразбирања во селото, во куќите, во секој човек?
Никој, ни татко му Еремија Сидор, не знаел од каков пат скршнал кога, веќе без мајка, стапил со три чекори во третата деценија и каков бил пред тоа.
Каков?
Смешен и тажен и ваков некаков: џиновски расчекор на две оддалечени временски стапалки, помеѓу нив зрела калинка од сипаници на лицето, модринки заради изгубена овца, сомнабулно момчештво, невесела свадба, сватовски и соседски подбиви, соништа појасни отколку животот. И секакви тегоби, несовладливи и затоа плодни: котеле она што биле и самите - мали и големи зла. За него можело мошне тажно да се пее, не како што пеел Коле Делев, танко, женски, туку од срце, со глас од кој ќе затреперел и најкорав стробјак, а стробјак бил Невен Цапко но мразел пеење исто како и Џоџо Фаци, две педи помал од него, а не пеел ни Кирил Десовски, му стврднал јазикот од земја што во детството ја посолувал со песок и ја ивакал. Никој не знаел зошто, но Зафир Ут се плашел и од својата домаќинка Нева здрава женичка по која и камен ќе воздивнел. Повеќе ноќи на заедничкиот живот со неа тој преспал по плевни и стаи.
Дење, иако ретко, косел или жнеел подолго отколку што било нужно, очигледно настојувал да е подалеку од дома. ?екорел осамен по свои врвици. Ја пребарувал суводолицата во која во детството го нашол каменото јајце, еден лакот, и уште еден, и пак уште еден во должина. Одел и подалеку, до некое замислено море, рудина оградена со камен и без капка вода на која напролет цутела кандилка, а наесен, слични на нежни плодови, болскале на згрчени смреки дождовни капки. Го прегазувал тоа непостоечко море, пред него бегале жолти и црвени и сини риби и се криеле водоземни ветроштини меѓу потонати кораби. Но, никогаш не зачекорил по сокаците на бучливиот град јужно од Кукулино, уриван и обновуван, со многу лица и со секаков морал, со домородници и со дојденци од пет страни. Не го привлекувале грчките караѓози во шарени облеки, латинските проповедници, по некој со кус меч под мантијата, малоазиските занаетчии, трговците Евреи, верските занесеници, меѓу кои имал пријатели само еден од селото, Трпе Бабушко, со мило лице на заспана ласица или на слично животинче - стоболка, од чие сало сварено во ракија тој лекувал три болештини -заушки, подуен мев и тага по умрените, дури го излекувал и кивавичавиот Добромир Ански од модринки кога ќе го натепале снаите со помош на брат му Неделко Ански, помлад но посилен, потоа во покајание да оди и да се дави во мочуриштето и да се откажува од намерата, не поднесувал вода во која се множат полноглавци.
Во долгите зимски вечери, на постариот Сидоров син му било најтешко, доколку малите и големите тешкотии можел да ги споредува. Немал пријатели да поседи со нив крај огниште, да се напие, да се развесели. Ни на роднините, сите подалечни, не им се доближувал. Дури и да го сторел тоа, тие ќе нашле начин да го избегнат. Понекогаш се чувствувал како жив мртовец во куќата на недоизумреното семејство Сидоровци, со влез свртен кон гробиштата и со тесни прозорци, западните загледани во каллива кочина, источните затворени со плевна. Од старите ѕидови на таа куќа понекогаш се слушало отчукување, звук што некои подоцна ќе го наречат мртовечки часовник. Кукулино не знаело дека тоа тик-так произлегува од свадбен ритуал на невидливи бубачки. Зафир Ут со занес му се предавал на тоа претскажување на смртта. Отчукувањето го слушал само тој. Еремија Сидор оглувнувал, жената и помалиот брат Филип Близнак секогаш биле зафатени со нешто: таа, Нева, ткаела, готвела, перела во издлабено стебло и сонувала вистински маж, тој, Филип, се грижел за добитокот, за овците, за нивите, повеќето необработени: секој имал свое парче земја, луѓето се поретко се прифаќале за наполичари.
Навистина, Зафировите зими биле долги - јаже спуштено во 'рвеник без дно, на неговата јамка се прпелка тој.
Отчукувањето на мртовечкиот часовник кошмарно се враќало во свеста, како ехо на вчерашно ехо. Тој умирал, срцето гниело во него. Само мртов сфаќал што е тоа среќа: упокоен е, им нанесува болка на оние што го измачувале жив и ја поткопувале земјата под неговите нозе, го отфрлале.
Мртов! И пак понекогаш со чувство на страв, тогаш кога на гради му седела мачка и, предејќи, шепотела со гласот на Нева зборови на некој одминат или несоздаден јазик, но тој неја сфаќал смислата, само со некое непознато сетило чувствувал прекори или нешто слично.
И мртов умирал.
А имало и поинакви ноќи. Место мачка, на неговите малку длабнати гради седел Еремија Сидор. Го мерел со здравото лево око и не зборувал, само предел со два гласа, ф и р, се намалувал, окото покриено со бела павлака му бабрело, се ширело, го затворало темниот простор на одајата. Обидувајќи се да го стресе од себе човечецот со глас на стар мачор или, пред тоа, да ја отфрли мачката што шепотела нејасни слогови, Зафир Ут минувал од смрт во живот, од мора во кошмар. На стебликите на стравот се отворале пупки на одбивност кон Нева и кон Еремија Сидор. Се исправал од сламарник и одел да седи на прагот на надворешната врата, слепо загледан во гробиштата под неподвижна синкава магла, чиниш небото ги покрило со своја кожа расфрлените крстови. Не чувствувал студ. Седел и само седел, потоа се враќал и ги држел дланките врз неистинатиот пепел во огништето.
Времето на мртовечкиот часовник од секаде го демнело. Како да не можел да дише без тој звук со стотици еха во неговата крв што бездруго произлегувало од опаките чинки на Сирма Мајска. Напати, штом веќе отчукувањето го следело го слушал звукот во мочуриштето и во црногорицата. Околу него се се менело, не и тој, освен напролет, онаа брза и куса што може да почне и во март и во мај. Тоа време го успокојувало. Во март бадемот бело пукал, во април крцкала од сок кората на јасенот, во мај околу жолто отворениот седум на карпите брчеле бумбари. Им се придружувал на звуците и, каде и да ќе се нашол, лежел на лакот и пеел детски песни или танцувал околу стар даб со тромавост на мечок припитомен од Цигани,оние со православни празници и обичаи но со исламска лесно прифатена вера, со надеж дека не ќе бидат гонети како скитници и измамници.
Како оној, нели, од пред една година или од порано, оној што му побарал коњ побрзо да му донесе секакви чуда дванаесет штурчиња спрегнати во кола од обработени речни школки, еж исправен на задни нозе што собира во торбуле малини и лешници, самовила од меко сребро, пее и лета. Куќата останала без коњ, тој без своите играчки. Потоа веќе на ништо не се сеќавал, ни на лицето со многу лузни и темни крадечки очи, две капки врел катран, ни на чудното циганско име - Тутифан.
Мал по раст, на него се се наголемило; стапалките, дланките, главата. Вилицата му се издолжувала, долните заби ги преклопувале горните.
Зафир - добро. Но зошто Ут? Веројатно заради некоја сличност со таа птица: умеел да се огласува со нејзин повик, освен тоа повремено му се враќало во сеќавањето дека еднаш бил покриен со пердуви што го варделе од пек и од студ и дека летал, без презир кон земјата под себе но и без голема љубов за она што е на неа, бескрајно проклета штом ги држела, ги хранела и ги поела со туго вино неговите врсници Коле Делев, Невен Цапко, Дано Бучка, Кирил Десовски и Џоцо Фаци. Од нив, кога ќе се натрескале, се живо пропиштувало. И се мртво. Од пат им се тргале и призраците. Зафир Ут не им стоел на пат. Ни тие на неговиот. Не се сретнувале. Не биле во заемна љубов, не се ни мразеле.
Бавен во многу нешта, во мисла и во збор, одел шантраво и недооблечен под дожд и под снег, секогаш накривен: срцето, стежнато од јад, го влечело на една страна. Срце, мртов мал ут во кафез на ребра! Сеедно, тој мислел кога можел да мисли дека и без срце ќе бил жив, штом веќе умирал со него. Со насмевка, каква што можеле да ја имаат кучињата кога тие ќе им фрлале на луѓето по некое ковче, се движел по жолти омарнини или низ магли и виулици, без страв од дивина, од вештици со двоен ред горни заби, од јамки на ѓаволски опашки обесени на гранки. Во Кукулино не знаеле како се одржува здрав и со што се храни кога е далеку од дома. Не ја проверувале неверојатноста дека пие змијски јајца, верувале во неа. Потоа помалку чекорел зад рало и меѓу откоси, Преспивал насекаде, во копа сено, во секогаш отворената воденица, пред портите на манастирот Свети Никита. Ноќе му биле отворени сите плевни и сите стаи. Не забележувале кога ќе застанел пред олтар: пиел масло од кандила, цвакал свеќи. Старците во раса не го гоштевале, самите си ги пребројувале залаците. Дарежливи биле само со молитви. Зафир Ут се разделувал од нив без ракување и без зборови и бил среќен што нивните сенки го испраќаат до оној негов даб, да потскокнуваат со него околу стеблото до последното огласување на сојките.
Сенки, човечки копии со своја душа, тивки минувачи преку песочини и скрки, чесни сопатници.
Така е. Тие сенки му биле поблиски од луѓето, му останале верни. И тој им бил верен. Секогаш. Заедно, тие претставувале дружина, семејство, таинствено единство.
Во големиот миг кога тоа го узнал, ги кренал рацете кон небото и ги разбуричкал облаците со прсти. Над него зинал самиот пекол. Зататнело. Бувнал силен дожд, летен и топол, благ под јазик. Му ги измил очите. Не се засолнил под стеблакот на својот даб. Останал да стои. На исток се протегале молскавици. А и од земја гргала вода. Рамно во него. Го пречистувала. Му ги измивала сите сеќавања. Пред нозе му се скротувале громови, ползеле покорно, слични на змии опијанети од чад на темјан, се заплеткувале, се свивале во клопче, можеле да пуштаат нокти и да го бранат од зло, а тој стоел сам, голем, непознат. Името можело да му е Вселена, обновување. Немал свој бог, самиот бил тоа. И немал татко и немал жена, и немал брат. Околу него, до бескрај, немало никого. Тој бил се, и бил Свет, зашто бил сам, без чувство на осаменост, далеку од селото во кое еднаш месечно, под полна месечина, сите биле чудотворци, најмногу бајачката Сирма Мајска, кога, како некогаш, во намера да и ги посвојат децата, кој знае од чие семе, за да не стане чедоморка, се спуштала во плиток и празен бунар и од мрак со чинки казнувала или наградувала кого сака: на вечниот селски кум Трпе Бабушко тогаш му се случувало - надолж наполу да е испотен, наполу кожата да му се покрива со првут, на Митре Манчев и на Митре Славиче да им се замрсат врвиците и да си ги изменат куќите, секој да преспие крај жената на другиот, на Смиле Дарданко под кожа поткорници да му остават ларви. Можеби под нејзини чинки биле и сенките што се влечеле покорно по Зафир Ут.
Манастирските отци не забележувале дека сенките им се губат повремено. Еден од нив, најучениот, човек со знаење на писмо и јазици, по секој обед, обично посен, повторувал дека таквите како Зафир Ут стануваат кесари но не го фрлаат во оган вековниот човечки разум, како што се случило еднаш во Рим. Може да се претпостави дека манастирскиот старејшина со име Георги мислел на Августовата библиотека спепелена во пожарот на Вечниот Град, пламнат од оган на Нерон, кога тој, со лира в раце, ја испеал песната Пеколот е мој вечен дом. Иако не знаеле за што зборува најстариот, калуѓерите му одобрувале со глава - огнот е чистилиште низ кое секоја душа ќе мине.
Една по друга, сенките кришум им се враќале.

Комментариев нет: